Aspekty resocjalizacyjne skazanych w kodeksie karnym

Kara powinna w tej teorii być utylitarna tzn., że kary nie stosuje się wówczas, kiedy wyrządzona szkoda została zrekompensowana lub kiedy kara nie przyniesie efektu ze względu na niewspółmierność.  Kary mają również swoje funkcje, a są to: funkcja odwetowa – kara jest odpłatą za zło i sprawca musi odczuć dolegliwość związaną z ukaraniem i musi mieć świadomość rozmiaru popełnionego zła, funkcja eliminująca – ma za zadanie izolowanie niebezpiecznych sprawców, wykluczenie ze społeczeństwa na pewien czas, pozbawienie możliwości oddziaływania bądź wpływania na inne osoby, funkcja odstraszająca – odstraszenie innych członków społeczeństwa od popełniania podobnych czynów, funkcja poprawcza – wynika z założenia, że człowiek jest z natury dobry i danie mu możliwości refleksji i dając mu odpowiednie traktowanie, spowoduje u niego przemianę.  Kara pozbawienia wolności stanowi środek wywierający na skazanego określony trwały wpływ, osiągalny poprzez uwewnętrznienie norm, czyli zachodzi na poziomie osobowości. Taki wpływ nazywamy wpływem wychowawczym. Kodeks karny zawiera wiele artykułów, które odnoszą się do kary, jej sprawowanie, warunkowego zawieszenia itd. Jednak to nie jest tematem mojej pracy. Kara bowiem sama w sobie ma słaby wymiar resocjalizacyjny. Wychowanie resocjalizujące według Czapowa to w sensie wąskim nauczanie korygujące i wzbogacające nastawienia oraz postawy, zaś w szerokim- nauczanie obejmujące kształtowanie nastawień i postaw wraz z elementami opieki i terapii. Natomiast według Słownika Pedagogicznego W. Okonia resocjalizacja jest oddziaływaniem wychowawczym na osoby źle przystosowane do środowiska społecznego w celu umożliwienia im powrotu normalnego życia i pracy zawodowej.  L. Pytka rozumie jednak to pojecie najszerzej. Mówi bowiem, że resocjalizacja powinna oznaczać nie tylko wychowanie korygujące osobowość, ale także realizowanie funkcji opiekuńczych, zaspokajanie potrzeb, czyli niesienie pomocy. Oddziaływania wychowawcze mają na celu interioryzację wartości społecznie cennych oraz funkcji terapeutycznych, które polegają niekiedy na zwykłym leczeniu i stosowaniu rozmaitych form terapii socjo-pedagogicznej, terapii indywidualnej i zbiorowej.  Jest to ogół oddziaływań w pracy z podsądnymi. Resocjalizacja skazanych musi mieć na uwadze ich wolną wolę oraz konieczność stworzenia im niezbędnego minimum warunków do życia po opuszczeniu zakładu karnego. Bardzo ważne są tu więc zasady resocjalizacji, a przede wszystkim zasada respektowania oraz zasad wymagań. Kara pozbawienia wolności jest ogromną ingerencja w dotychczasowe życie człowieka. Ingerencja ta dotyczy zazwyczaj próby dokonania trwałych zmian w samym pomyśle skazanego na życie. Obejmuje więc głęboką i podstawową sferę psychiki, która dotyczy pojmowania przez człowieka pozbawionego wolności, sensu życia, jego samooceny, stosunku do świata i własnej osoby oraz otoczenia społecznego, a jakim przyszło mu żyć. Problemy, które rodzą się podczas prób realizacji celu kary rodzą pytanie, czy ktokolwiek jest uprawniony bez szczególnego przyzwolenia, do ingerencji w tak bardzo osobiste postawy określające świadomość człowieka.

W praktyce mamy do czynienia z dwoma rodzajami przyzwoleń: po pierwsze, kiedy sam zainteresowany prosi o pomoc, gdy uznaje już, że w jego życiu zaszły zmiany, których nie kontroluje i chce na powrót uzyskać nad nimi kontrolę; oraz po drugie jest to przyzwolenie natury prawnej, stosowane w stosunku do osób, które nie mają świadomości naganności swego postępowania lub gdy zaspokajają swoje potrzeby kosztem innych, niezgodnie z normami prawnymi. W takiej sytuacji mamy na celu zabezpieczenie praw innych ludzi. Przymus prawny stosowany wobec osób łamiących normy prawne ma charakter przymusu dobroczynnego, ponieważ stosowany jest w imię dobra jednostki. Jednak rodzi się pytanie: czy stosując przymus nie odbieramy jednostce ludzkiej części człowieczeństwa? Rzeczą ludzką jest być wolnym, błądzić i uczyć się na własnych błędach. Tylko wtedy, kiedy sama jednostka świadomie dokonuje własnych wyborów i bierze na siebie ich konsekwencje, następuje jej rozwój. W sytuacji gdy jednostka przebywa w zakładzie karnym, to personel dokonuje za nią wyborów, a skazanemu pozostaje bierna zgoda lub bunt. Wydaje się, że nie istnieją w związku z tym warunki konieczne do uczenia się nowych zachowań oraz do związanej z tym zmiany postaw. Wobec skazanych podejmowane są oddziaływania, szczególnie specjalistyczne, zawarte w bezustannie zmieniających się programach. Dopuszczalność różnorodnych działań jest ograniczona przez cele zawarte w ustawach, a działania prowadzące do osiągnięcia tych celów uznane mogą być za uprawnione, o ile nie ograniczają niezbywalnych praw jednostki oraz nie są sprzeczne z zasadami profesjonalnego działania. Cele są następujące: po pierwsze- wychowywać, tzn. wymierzając karę nieletniemu lub młodocianemu sąd kieruje się głównie tym, aby sprawcę wychować.  Po drugie musimy powstrzymać jednostkę od powrotu do przestępstwa oraz doprowadzić do przestrzegania porządku prawnego, tzn. wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzenie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności. I po trzecie motywowanie skazanego do wzięcia odpowiedzialności za swoje postawy oraz doprowadzenie do respektowania przez niego potrzeby przestrzegania porządku prawnego, co jest jednoznaczne z zaprzestaniem łamania norm prawnych.  Planowane i przemyślane działania, a tylko o takich możemy mówić mając na myśli działalność profesjonalną, których zakładane efekty końcowe prowadzą do uzyskania trwałej zmiany postaw i zachowań człowieka są działaniami wychowawczymi w obrębie resocjalizacji. Proces wychowania pojmowany jako działanie zawiera w sobie 4 elementy: wykonawcę, intencję, cel i adresata.

Cel wykonywania kary pozbawienia wolności spełnia więc wszystkie wymogi definicyjne wyodrębnione dla procesu wychowania. Muszę również podkreślić, że w kodeksie karnym nie ma przymusu resocjalizacji jako ogólnej zasady. Istnieją co prawda wyjątki, wobec których stosowany jest wspomniany przymus dobroczynny. Chodzi tutaj o młodocianych i skazanych wymagających oddziaływań specjalistycznych. Cała reszta skazanych może wybierać. Szanowana jest zasad podmiotowości mówiąca o tym, że człowiek ma prawo do własnej decyzji. Istota resocjalizacji, wychowania i w ogóle rozwoju są doświadczenia człowieka, dostarczające informacji, które mają względnie trwała moc sterowania zachowaniami człowieka. Faktycznym narzędziem wpływu na skazanych są ich doświadczenia wraz z przeżyciami w zakładzie karnym. Wychowawcy mogą tylko organizować sytuacje, w których skazany doświadcza określonych stanów i przeżyć. Wszelkie opracowane programy oddziaływań mają właśnie ten jeden cel- organizowanie doświadczeń skazanych. Poprzez realizację nałożonych zadań mogą oni osiągnąć sukcesy, a gdy te będą się powtarzać, to mają szansę na zmianę zaniżonej samooceny. Jest to kolejny cel resocjalizacji- podniesienie własnej wartości skazanego i spowodowanie, aby nie musiał wyrównywać niskiego poczucia własnej wartości poprzez uczestnictwo w grupie przestępczej i osiąganie sukcesów w drodze działalności przestępczej. Oczywiście formułowane zalecenia dotyczą sytuacji, w której istnieje aktywna zgoda i współdziałanie skazanego w procesie resocjalizacji. Jeżeli tej zgody nie ma, to możemy skazanego jedynie motywować do zmiany postawy. Będzie on skłonny do tej zmiany, gdy jego doświadczenia i przewidywania wskazywać będą, że działanie resocjalizacyjne będzie mu się opłacać.